Kaşgarlı Mahmud, 11. yüzyılda yaşamış olan ünlü bir Türk dil bilgini, şair ve yazardır. En çok bilinen eseri, “Divan-ı Lugat-it-Türk” (Türk Dillerinin Sözlüğü) adlı Türk dilinin ilk kapsamlı sözlüğünü yazmasıyla tanınır. Kaşgarlı Mahmud, Karahanlılar Devleti’nin başkenti Buhara‘da doğmuş olup, Türk diline, halklarına ve kültürüne büyük katkılar sağlamıştır. Hem dil bilgisi hem de Türk halklarının sosyal yapıları ve kültürel mirası konusunda önemli bilgiler sunan bir şahsiyettir.
Kaşgarlı Mahmud’un Hayatı
Kaşgarlı Mahmud, Kaşgar‘da (bugünkü Çin’in Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde yer alan Kaşgar şehri) doğmuş, bu şehir dönemin önemli Türk şehirlerinden biri olup, Kaşgarlı Mahmud’un dil ve kültürle olan ilişkisini derinleştiren bir ortam sağlamıştır. O dönemde Kaşgar, Türkistan’ın önemli bir kültürel ve ticaret merkeziydi. Kaşgarlı Mahmud’un hayatı ve eğitimi hakkında çok fazla bilgi bulunmamakla birlikte, eserlerinden ve yazılarından, Türk dilinin ve halklarının özelliklerine büyük bir ilgi duyduğu anlaşılmaktadır.
Kaşgarlı Mahmud, eserinde Türk boylarının farklı dillerini ve kültürel özelliklerini derinlemesine araştırmış ve açıklamıştır. Eserini yazarken, Araplara Türk dilini tanıtmak amacı gütmüştür. Bunun yanı sıra, Türk dünyasındaki çok sayıda halkın sosyal yapıları, gelenekleri, inançları ve günlük yaşamlarına dair çok kıymetli bilgiler de vermektedir.
Kaşgarlı Mahmud’un Eseri: Divan-ı Lugat-it-Türk
Kaşgarlı Mahmud’un en bilinen eseri “Divan-ı Lugat-it-Türk” (Türk Dillerinin Sözlüğü) 1072-1074 yılları arasında yazılmıştır. Bu eser, Türk dilinin ilk sözlüğü olarak kabul edilen, oldukça kapsamlı ve dönemin dilsel, kültürel yapısına dair çok değerli bilgiler içeren bir kaynaktır.
Eserin İçeriği ve Özellikleri
- Kelime Sözlüğü: “Divan-ı Lugat-it-Türk” eseri, Türk dilinin ilk kapsamlı sözlüğü olup, Türkçedeki yaklaşık 7.500 kelimeyi içerir. Bu kelimeler, Türk dilinin farklı lehçelerinden alınmıştır. Kaşgarlı Mahmud, bu kelimeleri tanıtırken, sadece anlamlarını vermekle kalmamış, aynı zamanda kelimelerin kullanım örneklerini de sunmuştur.
- Türk Lehçelerinin Tanıtılması: Eserde, farklı Türk boylarına ait çeşitli lehçelere de yer verilmiştir. Kaşgarlı Mahmud, Karakhanlılar, Oğuzlar, Kıpçaklar, Tatarlar, Uygurlar gibi farklı Türk boylarının dillerini karşılaştırarak açıklamıştır. Bu da Türk dilinin farklı lehçeleri hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlar.
- Türk Dilinin Yapısı: Eserde, Türk dilinin yapısal özellikleri de tartışılmıştır. Kaşgarlı Mahmud, Türkçenin dil bilgisi kurallarını, gramatik yapılarını, kelime türetme yöntemlerini ve sözcüklerin kullanım biçimlerini örneklerle açıklamıştır.
- Arapça ve Farsça Etkisi: 11. yüzyılda Arap ve Fars kültürlerinin etkisi çok büyük olduğu için, Kaşgarlı Mahmud eserinde Arapça ve Farsçadan Türkçeye geçmiş kelimelere de yer vermiştir. Bu, Türk dilindeki İslam kültürünün etkisini gösteren önemli bir özelliktir.
- Örnekler ve Metinler: Kaşgarlı Mahmud, kelimelerin anlamlarını açıklamak için şiirler, atalar sözleri, deyişler ve halk edebiyatı örnekleri kullanmıştır. Bu örnekler, Türk kültürünü ve halklarının yaşam tarzlarını anlamada önemli bir kaynak teşkil eder.
Eserin Amacı ve Hedef Kitlesi
Kaşgarlı Mahmud, “Divan-ı Lugat-it-Türk” eserini yazarken, Araplara Türk dilini tanıtmak amacı gütmüştür. O dönemde Araplar, Türkleri yabancı bir halk olarak görmekteydiler ve Türk diline dair fazla bilgiye sahip değillerdi. Kaşgarlı Mahmud, bu eseri yazmakla, Türkçeyi Araplara tanıtmayı ve Türk dilinin zenginliğini vurgulamayı hedeflemiştir. Ayrıca, bu eseri aynı zamanda Türk halklarının dillerini ve kültürlerini tanıtmak için de yazmıştır. Eserin Türk dünyasına yönelik bir kültürel miras olması da önemli bir başka amacıdır.
Kaşgarlı Mahmud’un Eserinin Önemi
- Dil Bilgisi Açısından: “Divan-ı Lugat-it-Türk”, Türk dilinin tarihindeki önemli bir kaynak olmasının yanı sıra, Türkçenin gelişimini ve Türk boylarının dil farklılıklarını gözler önüne seren en kapsamlı çalışmalardan biridir. Türk dilinin farklı lehçelerinin karşılaştırılması, Türk dilinin evrimini anlamamıza yardımcı olur.
- Edebiyat Açısından: Kaşgarlı Mahmud’un eseri sadece bir dil sözlüğü değil, aynı zamanda dönemin Türk edebiyatını ve halk kültürünü anlamamıza yardımcı olan bir kaynaktır. Eserde yer alan şiir örnekleri, deyişler, atasözleri ve halk edebiyatı örnekleri, dönemin edebi tarzını ve halkın dil kullanımını gösterir.
- Kültürel Önemi: Eserde, Türk halklarının kültürel özellikleri, sosyal yapıları ve günlük yaşamları hakkında da önemli bilgiler yer almaktadır. Kaşgarlı Mahmud, Türklerin geleneklerini, dini inançlarını ve toplumsal yaşamlarını yansıtarak, bu eserle Türk kültürünün önemli bir belgesini oluşturmuştur.
- Türk Dilinin Geleceğine Katkı: “Divan-ı Lugat-it-Türk”, hem Türk dilini hem de Türk kültürünü tanıtmayı amaçladığından, Türk dilinin korunması ve geliştirilmesi açısından büyük bir öneme sahiptir. Kaşgarlı Mahmud’un çalışması, Türk dilinin zenginliğini ve çeşitliliğini günümüze taşımıştır.
Sonuç
Kaşgarlı Mahmud, Türk dilinin en önemli bilginlerinden biridir ve Divan-ı Lugat-it-Türk eseri, hem dilbilimsel hem de kültürel açıdan paha biçilmez bir kaynaktır. Kaşgarlı Mahmud, Türk dilinin ilk sözlüğünü yazarak, Türk dili ve Türk kültürüne önemli bir katkıda bulunmuştur. Eseri, yalnızca dil bilimciler ve tarihçiler için değil, aynı zamanda Türk kültürüne ilgi duyan herkes için değerli bir başvuru kaynağıdır.
