Divan-ı Lugat-it-Türk (Türk Dillerinin Sözlüğü), 11. yüzyılda Kaşgarlı Mahmud tarafından yazılmış olan ve Türk dilinin ilk kapsamlı sözlüğü olan önemli bir eserdir. Bu eser, sadece bir dil bilgisi kaynağı olmakla kalmaz, aynı zamanda Türk dünyasının sosyal, kültürel ve tarihî yapısına dair de önemli bilgiler sunar. Divan-ı Lugat-it-Türk, Türk dili, kültürü ve halkları hakkında derinlemesine bilgi veren bir başvuru kaynağıdır ve Orta Türkçenin en değerli eserlerinden biri olarak kabul edilir.
Divan-ı Lugat-it-Türk’ün Yazarı: Kaşgarlı Mahmud
Kaşgarlı Mahmud, 11. yüzyılda yaşamış bir Türk dil bilgini, şair ve yazardır. Kendisi, Karahanlılar Devleti‘nin başkenti olan Buhara‘da doğmuş ve Türk dilini inceleyerek bu eseri yazmaya karar vermiştir. Eser, Kaşgarlı Mahmud’un Türk dili ve kültürüne olan derin ilgisini ve bu alanlardaki bilgisini yansıtır.
Kaşgarlı Mahmud, Türkistan‘ın çeşitli bölgelerinde Türk boylarının dillerini ve kültürlerini öğrenmiş ve bu çeşitliliği eserde bir araya getirmiştir. O dönemdeki Türk halklarının dillerinin yanı sıra, halkların gelenekleri, yaşam biçimleri ve coğrafyaları hakkında da bilgiler vermiştir.
Eserin Yazılış Amacı
Kaşgarlı Mahmud, bu eseri, o dönemdeki Abbâsî Halifeliği’nin başkenti olan Bağdat’ta yaşayan Arap entelektüelleri ve yöneticilerine Türk dilini tanıtmak amacıyla yazmıştır. O dönemde Araplar, Türkleri yabancı bir halk olarak görmekteydi ve Türk dilinin incelikleri hakkında fazla bilgi sahibi değillerdi. Bu yüzden Kaşgarlı Mahmud, Türkçeyi Araplara tanıtmak için yazmış olduğu bu sözlükte, Türkçenin çeşitli lehçelerini, kelime anlamlarını ve deyimlerini açıklamıştır.
Ayrıca, eserde Türk halklarının sosyal yaşamı, gelenekleri, dinî inançları ve toplumsal yapıları hakkında da bilgiler bulunur. Bu yönüyle eser, dilin ötesinde bir kültürel zenginlik ve toplumların yaşam biçimleri hakkında da önemli veriler sunar.
Divan-ı Lugat-it-Türk’ün İçeriği
Divan-ı Lugat-it-Türk, adından da anlaşılacağı üzere, bir Türkçe sözlük olma özelliği taşır. Ancak, sadece kelimelerin anlamlarıyla sınırlı kalmaz, aynı zamanda Türk dilinin yapısını, dil bilgisi kurallarını ve kelimelerin kullanımına dair kapsamlı açıklamalar içerir. Eser, birkaç temel bileşenden oluşur:
- Kelime Sözlüğü: Eserde, Türk dilinin farklı lehçelerine ait yaklaşık 7500 kelime bulunmaktadır. Bu kelimeler, farklı Türk boylarının kullandığı dilin çeşitliliğini yansıtır. Kaşgarlı Mahmud, Türkçedeki kelimelerin anlamlarını sadece açıklamakla kalmaz, aynı zamanda bu kelimelerin Arapça karşılıklarını da verir. Bu da eserin, Arapça konuşan okuyucular için de faydalı olmasını sağlar.
- Edebî ve Felsefi Anlatımlar: Kaşgarlı Mahmud, eserinde sadece dil bilgisi vermez, aynı zamanda Türk halklarının gelenekleri, sosyal yapıları ve felsefi anlayışları hakkında da bilgiler sunar. Eserin çeşitli yerlerinde Türk halklarının gelenekleri ve kültürel özellikleriyle ilgili edebi pasajlara yer verilir. Bu sayede Türk dünyasının zengin kültürel mirası da günümüze ulaşmıştır.
- Örnek Cümleler ve Metinler: Kaşgarlı Mahmud, her kelimenin anlamını vermekle kalmaz, aynı zamanda bu kelimelerin doğru kullanımı için örnek cümleler ve metinler de sunar. Bu metinler, dönemin Türk şairlerinin eserlerinden ve halk edebiyatından alınmıştır. Bu sayede Türk dilinin kullanımına dair derinlemesine bir anlayış elde edilir.
- Türk Lehçelerinin Karşılaştırılması: Divan-ı Lugat-it-Türk, Türkçenin farklı lehçelerini karşılaştırarak sunar. Kaşgarlı Mahmud, Türk dünyasında yaygın olan çeşitli lehçeleri tanıtmış ve bu lehçeler arasındaki farkları açıklamıştır. Örneğin, Karakhanlılar, Oğuzlar, Kıpçaklar, Tatarlar gibi farklı Türk boylarının kullandığı dil özelliklerini belirtmiştir. Bu, dilin tarihsel evrimini anlamada önemli bir kaynaktır.
- Arapça ve Farsça Etkisi: Eserde, Türk dilinin Arapça ve Farsçadan aldığı kelimeler, bu dillerin Türkçeye olan etkisi de incelenmiştir. Bu, dönemin kültürel etkileşimini ve İslam’ın Orta Asya’daki etkisini gösteren bir özelliktir. Kaşgarlı Mahmud, sadece Türk diline ait kelimelere yer vermez, aynı zamanda Arapça ve Farsçadaki karşılıklarına da yer verir, böylece dilsel etkileşimi daha iyi anlamamıza yardımcı olur.
Divan-ı Lugat-it-Türk’ün Önemi
- Dilsel Önemi: Bu eser, Türk dilinin tarihi gelişimi hakkında en eski ve en kapsamlı kaynaklardan biridir. Orta Türkçe döneminin dil özelliklerini yansıtan bu eser, Türk dilinin yapısını, kelime dağarcığını ve gramer özelliklerini aydınlatır. Dilbilim açısından, Türk dilinin evrimini anlamada temel bir başvuru kaynağıdır.
- Edebî Önemi: Eser, sadece dil bilgisi kitabı olmanın ötesinde bir edebî miras olarak da değer taşır. Kaşgarlı Mahmud, Türk halklarının edebiyatını, kültürünü ve sosyal yapılarını eserinde yansıtmış, dilin estetik yönünü de göstermiştir. Ayrıca, Divan-ı Lugat-it-Türk, Orta Türkçe dönemine ait önemli edebî metinlerden biri olarak kabul edilir.
- Tarihî ve Kültürel Önemi: Kaşgarlı Mahmud, bu eserinde sadece Türk dilini değil, aynı zamanda Türk halklarının sosyal yapısını, geleneklerini, kültürünü ve günlük yaşamlarını da ele almıştır. Eserde yer alan bilgiler, o dönemin Türk toplumları hakkında önemli veriler sunar. Bu yönüyle eser, sadece bir dil kaynağı değil, aynı zamanda bir tarihî belge niteliği taşır.
- İslam Kültürüne Etkisi: İslamiyet’in etkisiyle gelişen Orta Asya kültürünün yansıması olarak, Divan-ı Lugat-it-Türk, Türk halklarının İslam dünyasıyla olan etkileşimlerini, Arap ve Fars kültürleriyle olan ilişkilerini de gözler önüne serer.
Sonuç
Divan-ı Lugat-it-Türk, Türk dilinin ve kültürünün derinliklerine inen, dilbilimsel ve kültürel anlamda çok önemli bir kaynaktır. Kaşgarlı Mahmud’un bu eseri, hem dilbilimci hem de tarihçi, edebiyatçı ve kültürel araştırmacılar için paha biçilmez bir başvuru kaynağıdır. Türk dilinin ilk sözlüğü olarak kabul edilen bu eser, Türk halklarının tarihi ve kültürel mirasını anlamamız açısından önemli bir yapı taşıdır.
